Ardhanaareeshwara-stotram

    Ardhanārīśvara has always fascinated me. Such a wonderful representation of Prakr̥ti and Puruṣa! Gender equality cannot be better explained. It is sad that many merely atribute this profound concept to hermaphroditism, although it would not be untrue that this can well be placed under the umbrella of Ardhanārīśvara. Ardhanārīśvara teaches us that this world is not possible without the combination of Prakr̥ti and Puruṣa. Ardhanārīśvara also explains so wonderfully that each one of us has male and female attributes within us - mentlally, physically, subtly and evidently. Hermaphroditism is a different term that is rather related with (only or mainly) the physical aspects. We say that the female is all gentle, kind and warmhearted, but it is the same female attribute that can rise up and destroy. Who can better represent this than Ma Kālī! We say that the male is all stern, angry, wrathful and hard, but the same male can also take in the sufferings of the entire world, hold it within Him and render His kith and kin safe. Who else can better represent this than Bhagavān Nīlakaṇṭha! One can go on and quote innumerable examples that state this magnanimous truth. You call it a myth or history - it doesn't matter. What matters is that these are all such beautiful representation of the eternal truth. These are not mere stories - these are codes of life - narrated to us with simplicity - handed over to us like a big coconut. It is for us to break the shell, decode them and get connected with the ultimate truth. And if just ONE picture shall represent this entire truth, the entire story of life, all the principles of eternity, then that has to be Ardhanārīśvara, or even the picture of a Liṅga, which as many people often fail to notice, is always in union with the Yoni. Mind you, this is not a mere sex symbol as many bluntly interpret. This is the union of  Prakr̥ti and Puruṣa, the male and female principles of the universe, the cause of the very creation. On this note, let us meditate upon Ardhanārīśvara and take a look into the lyrics of Ardhanārīśvara Stotram written by Śrī Ādi Śaṅkara. The following is a video I found on YouTube with good rendition - easy to follow and practice.

अर्धनारीश्वरस्तोत्रम्

चाम्पेयगौरार्धशरीरकायै कर्पूरगौरार्धशरीरकाय ।

धम्मिल्लकायै च जटाधराय नम: शिवायै च नम: शिवाय ॥ १ ॥

कस्तूरिकाकुङ्कुमचर्चितायै चितारजः पुञ्जविचर्चिताय ।

कृतस्मरायै विकृतस्मराय नम: शिवायै च नम: शिवाय ॥ २ ॥

चलत्क्वणत्कङ्कणनूपुरायै पादाब्जराजत्फणिनूपुराय ।

हेमाङ्गदायै भुजगाङ्गदाय नम: शिवायै च नम: शिवाय ॥ ३ ॥

विशालनीलोत्पललोचनायै विकासिपङ्केरुहलोचनाय ।

समेक्षणायै विषमेक्षणाय नम: शिवायै च नम: शिवाय ॥ ४ ॥

मन्दारमालाकलितालकायै कपालमालाङ्कितकन्धराय ।

दिव्याम्बरायै च दिगम्बराय नम: शिवायै च नम: शिवाय ॥ ५ ॥

अम्भोधरश्यामलकुन्तलायै तडित्प्रभाताम्रजटाधराय ।

निरीश्वरायै निखिलेश्वराय नम: शिवायै च नम: शिवाय ॥ ६ ॥

प्रपञ्चसृष्ट्युन्मुखलास्यकायै समस्तसंहारकताण्डवाय ।

जगज्जनन्यै जगदेकपित्रे नम: शिवायै च नम: शिवाय ॥ ७ ॥

प्रदीप्तरत्नोज्ज्वलकुण्डलायै स्फुरन्महापन्नगभूषणाय ।

शिवान्वितायै च शिवान्विताय नम: शिवायै च नम: शिवाय ॥ ८ ॥

एतत्पठेदष्टकमिष्टदं यो भक्त्या स मान्यो भुवि दीर्घजीवी ।

प्राप्नोति सौभाग्यमनन्तकालं भूयात्सदा तस्य समस्तसिद्धि: ॥ ९ ॥

॥ इति आदिशङ्कराचार्यविरचितम् अर्धनारीनटेश्वरस्तोत्रम् सम्पूर्णम् ॥

Cāmpeyagaurārdhaśarīrakāyai karpūragaurārdhaśarīrakāya .

Dhammillakāyai ca jaṭādharāya nama: śivāyai ca nama: śivāya .. 1 ..

Kastūrikākuṅkumacarcitāyai citārajaḥ puñjavicarcitāya .

Kṛtasmarāyai vikṛtasmarāya nama: śivāyai ca nama: śivāya .. 2 ..

Calatkvaṇatkaṅkaṇanūpurāyai pādābjarājatphaṇinūpurāya .

Hemāṅgadāyai bhujagāṅgadāya nama: śivāyai ca nama: śivāya .. 3 ..

Viśālanīlotpalalocanāyai vikāsipaṅkeruhalocanāya .

Samekṣaṇāyai viṣamekṣaṇāya nama: śivāyai ca nama: śivāya .. 4 ..

Mandāramālākalitālakāyai kapālamālāṅkitakandharāya .

Divyāmbarāyai ca digambarāya nama: śivāyai ca nama: śivāya .. 5 ..

Ambhodharaśyāmalakuntalāyai taḍitprabhātāmrajaṭādharāya .

Nirīśvarāyai nikhileśvarāya nama: śivāyai ca nama: śivāya .. 6 ..

Prapañcasṛṣṭyunmukhalāsyakāyai samastasaṃhārakatāṇḍavāya .

Jagajjananyai jagadekapitre nama: śivāyai ca nama: śivāya .. 7 ..

Pradīptaratnojjvalakuṇḍalāyai sphuranmahāpannagabhūṣaṇāya .

Śivānvitāyai ca śivānvitāya nama: śivāyai ca nama: śivāya .. 8 ..

Etatpaṭhedaṣṭakamiṣṭadaṃ yo bhaktyā sa mānyo bhuvi dīrghajīvī .

Prāpnoti saubhāgyamanantakālaṃ bhūyātsadā tasya samastasiddhi: .. 9 ..

.. Iti ādiśaṅkarācāryaviracitam ardhanārīnaṭeśvarastotram sampūrṇam ..

Om.... should I conclude my post as "Om Namah Shivaya" like I normally do? Let me redefine it a bit:

Nama: śivāyai ca nama: śivāya!!

Ashutosh shashank shekhar - Sonu Nigam

Shiv Bhajan: Ashutosh Shashank Shekhar
Title: Shiv Mahapuran
Singer: Sonu Nigam
Music Label: T-Series

आशुतोष शशाँक शेखर चन्द्रमौलि चिदम्बरा,
कोटि कोटि प्रणाम शम्भो कोटि नमन दिगम्बरा,

निर्विकार ॐकार अविनाशी तुम्ही देवाधि देव ,
जगत सर्जक प्रलय करता शिवं सत्यं सुन्दरा ,

निरङ्कार स्वरूप कालेश्वर महाजोगीश्वरा ,
दयानिधि दानिश्वर जय जटाधार अभयङ्करा,

शूलपाणि त्रिशूलधारी औगड़ी बाघम्बरी ,
जय महेश त्रिलोचनाय विश्वनाथ विशम्भरा,

नाथ नागेश्वर हरो हर पाप शाप अभिशाप तम,
महादेव महान भोले सदा शिव शिव शङ्करा,

जगतपति अनुरकक्ति भक्ति सदैव तेरे चरण हो,
क्षमा हो अपराध सब जय जयति जगदीश्वरा,

जनम जीवन जगत का संताप ताप मिटे सभी,
ॐ नमः शिवाय मन जपता रहे पञ्चाक्षरा,

आशुतोष शशाँक शेखर चन्द्रमौलि चिदम्बरा,
कोटि कोटि प्रणाम शम्भो कोटि नमन दिगम्बरा॥

................................

Āśutōṣa śaśām̐ka śēkhara candramauli cidambarā,
Kōṭi kōṭi praṇāma śambhō kōṭi namana digambarā,

Nirvikāra ōṁkāra avināśī tumhī dēvādhi dēva ,
Jagata sarjaka pralaya karatā śivaṁ satyaṁ sundarā ,

Niraṅkāra svarūpa kālēśvara mahājōgīśvarā ,
Dayānidhi dāniśvara jaya jaṭādhāra abhayaṅkarā,

Śūlapāṇi triśūladhārī augaṛī bāghambarī ,
Jaya mahēśa trilōcanāya viśvanātha viśambharā,

Nātha nāgēśvara harō hara pāpa śāpa abhiśāpa tama,
Mahādēva mahāna bhōlē sadā śiva śiva śaṅkarā,

Jagatapati anurakakti bhakti sadaiva tērē caraṇa hō,
Kṣamā hō aparādha saba jaya jayati jagadīśvarā,

Janama jīvana jagata kā saṁtāpa tāpa miṭē sabhī,
Ōṁ namaḥ śivāya mana japatā rahē pañcākṣarā,

Āśutōṣa śaśām̐ka śēkhara candramauli cidambarā,
Kōṭi kōṭi praṇāma śambhō kōṭi namana digambarā..

.........................

Feel free to point out any mistakes! God bless everyone.

Om Namah Shivaya

Namaste! :-)

Govindashtakam

Gōvindāṣṭakaṁ

Here's the version that I really loved but unfortunately I don't think there's a video of the full stotram in this version (there were a few but the diction was too bad).

Perhaps the best full version I found on youtube after searching for a very long time:

The following is the lyrics of this stotrams. There are many pathabhedas but I've tried to stick to the above two. Please intimate if there are any errors!

सत्यं ज्ञानमनन्तं नित्यमनाकाशं परमाकाशं
गोष्ठप्राङ्गणरिङ्गललोलमनायासं परमायासम्‌।
मायाकल्पितनानाकारमनाकारं भुवनाकारं
क्ष्माया नाथमनाथं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्‌॥१॥

मृत्स्नामत्सीहेति यशोदाताडनशैशवसन्त्रासं
व्यादितवक्त्रालोकितलोकालोकचतुर्दशलोकालिम्‌।
लोकत्रयपुरमूलस्तम्भं लोकालोकमनालोकं
लोकेशं परमेशं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्‌॥२॥

त्रैविष्टपरिपुवीरघ्नं क्षितिभारघ्नं भवरोगघ्नं
कैवल्यं नवनीताहारमनाहारं भुवनाहारम्‌।
वैमल्यस्फुटचेतोवृत्तिविशेषाभासमनाभासं
शैवं केवलशान्तं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्‌॥३॥

गोपालं भू(भुवि)लीलाविग्रहगोपालं कुलगोपालं
गोपीखेलनगोवर्धनधृतिलीलालालितगोपालम्‌।
गोभिर्निगदितगोविन्दस्फुटनामानं बहुनामानं
गोपीगोचरदूरं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्‌॥४॥

गोपीमण्डलगोष्ठीभेदं भेदावस्थामभेदाभं
शश्वद्गोखुरनिर्धूतोद्धतधूलीधूसरसौभाग्यम्‌।
श्रद्धाभक्तिगृहीतानन्दमचिन्त्यं चिन्तितसद्भावं
चिन्तामणिमहिमानं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्‌॥५॥

स्नानव्याकुलयोषिद्वस्त्रमुपादायागमुपारूढं
व्यादित्सन्तीरथदिग्वस्त्रा ह्युपदातुमुपाकर्षन्तम्‌।
निर्धूतद्वयशोकविमोहं बुद्धं बुद्धेरन्तस्थं
सत्तामात्रशरीरं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्‌॥६॥

कान्तं कारणकारणमादिमनादिं कालमनाभासं
कालिन्दीगतकालियशिरसि मुहुर्नृत्यन्तं नृत्यन्तम्‌।
कालं कालकलातीतं कलिताशेषं कलिदोषघ्नं
कालत्रयगतिहेतुं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्‌॥७॥

वृन्दावनभुवि वृन्दारकगणवृन्दाराध्यं वन्देऽहं
कुन्दाभामलमन्दस्मेरसुधानन्दं सुहृदानन्दम्‌।
वन्द्याशेषमहामुनिमानसवन्द्यानन्दपदद्वन्द्वं
वन्द्याशेषगुणाब्धिं प्रणमत गोविन्दं परमानन्दम्‌॥८॥

गोविन्दाष्टकमेतदधीते गोविन्दार्पितचेता यो
गोविन्दाच्युत माधव विष्णो गोकुल नायक कृष्णेति।
गोविन्दाङ्घ्रिसरोजध्यानसुधाजलधौतसमस्ताघो
गोविन्दं परमानन्दामृतमन्तःस्थं स समभ्येति॥9॥

॥ इति श्रीमच्छङ्कराचार्यविरचितं गोविन्दाष्टकं समाप्तम्‌ ॥

Satyaṁ jñānamanantaṁ nityamanākāśaṁ paramākāśaṁ
Gōṣṭhaprāṅgaṇariṅgalalōlamanāyāsaṁ paramāyāsam.
Māyākalpitanānākāramanākāraṁ bhuvanākāraṁ
Kṣmāyā nāthamanāthaṁ praṇamata gōvindaṁ paramānandam..1..

Mr̥tsnāmatsīhēti yaśōdātāḍanaśaiśavasantrāsaṁ
Vyāditavaktrālōkitalōkālōkacaturdaśalōkālim.
Lōkatrayapuramūlastambhaṁ lōkālōkamanālōkaṁ
Lōkēśaṁ paramēśaṁ praṇamata gōvindaṁ paramānandam..2..

Traiviṣṭaparipuvīraghnaṁ kṣitibhāraghnaṁ bhavarōgaghnaṁ
Kaivalyaṁ navanītāhāramanāhāraṁ bhuvanāhāram.
Vaimalyasphuṭacētōvr̥ttiviśēṣābhāsamanābhāsaṁ
Śaivaṁ kēvalaśāntaṁ praṇamata gōvindaṁ paramānandam..3..

Gōpālaṁ bhū(bhuvi)līlāvigrahagōpālaṁ kulagōpālaṁ
Gōpīkhēlanagōvardhanadhr̥tilīlālālitagōpālam.
Gōbhirnigaditagōvindasphuṭanāmānaṁ bahunāmānaṁ
Gōpīgōcaradūraṁ praṇamata gōvindaṁ paramānandam..4..

Gōpīmaṇḍalagōṣṭhībhēdaṁ bhēdāvasthāmabhēdābhaṁ
Śaśvadgōkhuranirdhūtōddhatadhūlīdhūsarasaubhāgyam.
Śraddhābhaktigr̥hītānandamacintyaṁ cintitasadbhāvaṁ
Cintāmaṇimahimānaṁ praṇamata gōvindaṁ paramānandam..5..

Snānavyākulayōṣidvastramupādāyāgamupārūḍhaṁ
Vyāditsantīrathadigvastrā hyupadātumupākarṣantam.
Nirdhūtadvayaśōkavimōhaṁ buddhaṁ buddhērantasthaṁ
Sattāmātraśarīraṁ praṇamata gōvindaṁ paramānandam..6..

Kāntaṁ kāraṇakāraṇamādimanādiṁ kālamanābhāsaṁ
Kālindīgatakāliyaśirasi muhurnr̥tyantaṁ nr̥tyantam.
Kālaṁ kālakalātītaṁ kalitāśēṣaṁ kalidōṣaghnaṁ
Kālatrayagatihētuṁ praṇamata gōvindaṁ paramānandam..7..

Vr̥ndāvanabhuvi vr̥ndārakagaṇavr̥ndārādhyaṁ vandē’haṁ
Kundābhāmalamandasmērasudhānandaṁ suhr̥dānandam.
Vandyāśēṣamahāmunimānasavandyānandapadadvandvaṁ
Vandyāśēṣaguṇābdhiṁ praṇamata gōvindaṁ paramānandam..8..

Gōvindāṣṭakamētadadhītē gōvindārpitacētā yō
Gōvindācyuta mādhava viṣṇō gōkula nāyaka kr̥ṣṇēti.
Gōvindāṅghrisarōjadhyānasudhājaladhautasamastāghō
Gōvindaṁ paramānandāmr̥tamantaḥsthaṁ sa samabhyēti..9..

.. Iti śrīmacchaṅkarācāryaviracitaṁ gōvindāṣṭakaṁ samāptam ..

.....................

If there are any corrections (other than Pāṭhabhēdas), please notify through the comment box!
I would be excited if anyone could share the complete version with proper diction in a simple tune such as the first video above.

Namaste :-)

Jaago Jaago Ma - Sonu Nigam

Track: Jaago Jaago Ma
Singer: Sonu Nigam
Album: Haidakhandi - Aarti & Bhajans (2016)

जागो जागो माँ ... जननी हे जग उद्धारिणी माँ ... जग उद्धारिणी माता दुर्गा जग उद्धारिणी माँ .. हे दुर्गा देवी रणचण्डी देवी हे शिवनयना जागो माँ jāgō jāgō mām̐ ... jananī hē jaga uddhāriṇī mām̐ ... jaga uddhāriṇī mātā durgā jaga uddhāriṇī mām̐ .. hē durgā dēvī raṇacaṇḍī dēvī hē śivanayanā jāgō mām̐

Smar Har Shankar - Sonu Nigam

Album: Haidakhandi - Aarti & Bhajans
Singer: Sonu Nigam

Lyrics:

स्मर हर शङ्कर पिनाकपाणि हे त्रिपुरारि त्रिभुवनस्वामि कैलाशवासि अज अविनाशि पार्वतीपति शिव शिव महादेव नमः शिवाय ॐ .... नमः शिवाय smara hara śaṅkara pinākapāṇi hē tripurāri tribhuvanasvāmi kailāśavāsi aja avināśi pārvatīpati śiva śiva mahādēva namaḥ śivāya ōṁ .... namaḥ śivāya

Ganeshakavacham - Hemant Rajopadhyay (Sonu Nigam)

Track - Ganesh Kavach Singer - Sonu Nigam Composer - Anand Karekar Lyrics - Hemant Rajopadhyay Language - Sanskrit Label - Times Music Spiritual

(https://www.youtube.com/watch?v=CxpdZsdUOv0)

मयूरेशं गुणात्मानं परब्रह्मस्वरूपिणम्।
विघ्नेशं भक्तवरदं भजे मेऽभीष्टसिद्धये॥

(गजानन गजानन विघ्नविनायक गजानन...)

सुमुखः पातु मे वक्त्रं सुनेत्रः पातु मे दृशम्।
पायात्फालमधःस्रोतः(?) अहङ्कारविनाशकृत्॥

(गजानन गजानन विघ्नविनायक गजानन...)

श्रुतिरूपः सदा रक्षेत् सर्वतः स हि मे श्रुतिम्।
वेदवाक्पति मे वाचमनेकपो मुखं मम॥

(गजानन गजानन विघ्नविनायक गजानन...)

स्कन्धौ पातु बलिष्ठोऽयं हृदयं पातु मे सदा।
लम्बोदर उदरं पायात् पातु नाभिं स विश्वसृत्॥

(गजानन गजानन विघ्नविनायक गजानन...)

ऋद्धिसिद्धिपतिः पातु हस्तौ ताभ्यां प्रवर्तयेत्।
कार्यार्थं सः स्वानन्दः फलदः स्याद्गुरुस्तथा (?)॥

(गजानन गजानन विघ्नविनायक गजानन...)

कलौ मे दुरितात् पातु मनः कुर्यात् स संस्कृतम्।
परब्रह्मस्वरूपात्मा कुर्याद्वासं सदा हृदि॥

(गजानन गजानन विघ्नविनायक गजानन...)

दुष्टान् स दण्डयेन्नित्यं सज्जानानां सहाय्यकृत्।
सज्जनान् प्रेरयेन्नित्यं गणेशो भक्तवत्सलः॥
राष्ट्रं पातु स्वराड्रूपं विराटस्तत्संवृद्धये।
विश्वकल्याणकृन्नित्यं सर्वकामान् प्रपूरयेत्॥

(गजानन गजानन विघ्नविनायक गजानन...)

एतद्गणेशकवचं भक्तिमान् यः पठेन्नरः।
सोऽस्मिंश्च युगे नित्यं गणेशस्य प्रसादतः॥
लोककल्याणकारी स्यात् पुण्यात्मा स्यात् सुनिश्चितम्।
स्थिरचित्तः स वै नित्यं गणेशस्य प्रियो भवेत्॥

(गजानन गजानन विघ्नविनायक गजानन...)
..............................................................................................

mayūrēśaṁ guṇātmānaṁ parabrahmasvarūpiṇam.
vighnēśaṁ bhaktavaradaṁ bhajē mē’bhīṣṭasiddhayē..

(gajānana gajānana vighnavināyaka gajānana...)

sumukhaḥ pātu mē vaktraṁ sunētraḥ pātu mē dr̥śam.
pāyātphālamadhaḥsrōtaḥ(?) ahaṅkāravināśakr̥t..

(gajānana gajānana vighnavināyaka gajānana...)

śrutirūpaḥ sadā rakṣēt sarvataḥ sa hi mē śrutim.
vēdavākpati mē vācamanēkapō mukhaṁ mama..

(gajānana gajānana vighnavināyaka gajānana...)

skandhau pātu baliṣṭhō’yaṁ hr̥dayaṁ pātu mē sadā.
lambōdara udaraṁ pāyāt pātu nābhiṁ sa viśvasr̥t..

(gajānana gajānana vighnavināyaka gajānana...)

r̥ddhisiddhipatiḥ pātu hastau tābhyāṁ pravartayēt.
kāryārthaṁ saḥ svānandaḥ phaladaḥ syādgurustathā (?)..

(gajānana gajānana vighnavināyaka gajānana...)

kalau mē duritāt pātu manaḥ kuryāt sa saṁskr̥tam.
parabrahmasvarūpātmā kuryādvāsaṁ sadā hr̥di..

(gajānana gajānana vighnavināyaka gajānana...)

duṣṭān sa daṇḍayēnnityaṁ sajjānānāṁ sahāyyakr̥t.
sajjanān prērayēnnityaṁ gaṇēśō bhaktavatsalaḥ..
rāṣṭraṁ pātu svarāḍrūpaṁ virāṭastatsaṁvr̥ddhayē.
viśvakalyāṇakr̥nnityaṁ sarvakāmān prapūrayēt..

(gajānana gajānana vighnavināyaka gajānana...)

ētadgaṇēśakavacaṁ bhaktimān yaḥ paṭhēnnaraḥ.
sō’smiṁśca yugē nityaṁ gaṇēśasya prasādataḥ..
lōkakalyāṇakārī syāt puṇyātmā syāt suniścitam.
sthiracittaḥ sa vai nityaṁ gaṇēśasya priyō bhavēt..

(gajānana gajānana vighnavināyaka gajānana...)

..............................................................................................

The above lyrics have been typed by hearing. Doubts have been indicated with a question mark "(?)" symbol. Anyone who can correct them (or any other errors found), please do so by using the comment box! Thank you.

Dhwani

लप्सिका

नमः सर्वेभ्यः! दीर्घाद्विरामादनन्तरम् ओणमित्युच्यमाने शुभावसरे शास्त्रोक्तं लप्सिकाख्यं मिष्टान्नं प्रस्तूयते। सर्वप्रथमं तु ओणोत्सवशुभकामनाः सर्वेभ्यः।

अद्यतन चर्चाविषयोऽस्ति ‘लप्सिका’ इति। लप्सिका इति खाद्यविशेषः आचार्यभावमिश्ररचिते भावप्रकाशे वर्णितोऽस्ति। उच्यते -

समितां सर्पिषा भृष्टां शर्करां पयसि क्षिपेत्।

तस्मिन् घनीकृते न्यस्येल्लवङ्गमरिचादिकम्॥

सिद्धैषा लप्सिका ख्याता गुणानस्या वदाम्यहम्।

लप्सिका बृंहणी वृष्या बल्या पित्तानिलापहा।

स्निग्धा श्लेष्मकरी गुर्वी रोचनी तर्पणी परम्॥

(भावप्रकाशः)

          तत्र समिता नाम गोधूमचूर्णम्। अत्र प्रथमायाः पङ्क्त्याः अन्वयः द्विधा कर्तुं शक्यः - समितां सर्पिषा भृष्टां, शर्करां (च) पयसि क्षिपेत् इति, अथवा, समितां, सर्पिषा भृष्टां शर्करां (च) पयसि क्षिपेत् इति। अथवा सर्पिर्भर्जनं समितया शर्करया चापि सह योक्तुं शक्यम्। कथञ्चिदपि सर्पिः गोधूमं शर्करां च एकत्र पचेदिति अर्थः सिद्ध्यत्येव। सर्पिर्गोधूमशर्करमिति पक्तं त्रितयमेतत् पयसि क्षिपेदिति उक्तम्। पयसीति वचनात् पयः एव आदौ शृतं भवेत्, तदनु च सर्पिर्भृष्टसमिताशर्करे पयसि देये इत्यर्थो लभ्यते, न तावत् सर्पर्भृष्टसमिताशर्करयोः उपरि पयः क्षेपणीयम्। पयः, गोधूमः, सर्पिः, शर्करा इति सर्वमेतत् यदा दर्वीचालनात् अनलसंयोगाच्च घनत्वं प्राप्नुयात्, तदा लवङ्गमरिचादीनि द्रव्याणि क्षेपणीयानि। तदेतत् सिद्धं द्रव्यं लप्सिका इत्युच्यते। अपरमस्याः लप्सिकायाः गुणाः उच्यन्ते – बृंहणी वृष्या इत्यादौ। बृंहणी देहवर्धनकरा। वृष्या वृषणयोः हिता। बल्या बलाय हिता। पित्तानिलापहा पित्तवातशमनी। स्निग्धा स्नेहत्वकरी। श्लेष्मकरी कफकृत्। गुर्वी गौरवप्रदा, जरणे कालापेक्षिणी च। रोचनी रुचिप्रदा। तर्पणी परमिति शरीरं मनः इन्द्रियाणि वा तर्पयतीत्यर्थः। सेयमासीत् शास्त्रवर्णिता लप्सिका। 

          अधुना, संप्रति लोके दृश्यमानेषु खाद्यद्रव्येषु लप्सिकया समत्वं कुत्र दृश्यते इति विचारयामश्चेत् तत्र त्रीणि द्रव्याणि संलभ्यन्ते। सर्वप्रथमं तु यत् नाम्नैव समत्वं भजति – लापसीति। गुजरातदेशीयमिदं खाद्यद्रव्यं क्षीरगोधूमशर्करासर्पिषां संयोगरूपमेव भवति, किन्त्वत्र लवङ्गमरिचादीनां स्थाने वातादादिद्रव्याणि (वातादः – almond) युज्यन्ते। भेदस्त्वयं – लापसीति द्रव्यनिर्माणे तु प्रथमं गोधूमशर्करासर्पिषां पाकः क्रियते, तदुपरि च क्षीरं क्षिप्यते, न तावत् क्षीरोपरि इतरद्रव्याणि क्षिप्यन्ते।

          अपरं च तमिलनाडुदेशेऽपि कैश्चित् गोधूमकेसरीति नाम्ना इत्थं पाकः क्रियते इति श्रूयते। अत्र तु सर्वोऽपि पाकविधिः लापसीसमानः एव।

          अन्यच्च केरले गुरुवायूरदेशे एकादश्यां “चम्बागोधूमपायसम्” इति नाम्ना किञ्चिद्द्रव्यं पच्यते इति श्रुतम्। अत्र तु द्रव्यमिदं पेयं भवति पायसत्वात्, न पुनः खाद्यम्। लप्सिकया साम्यं त्वस्य आदौ क्षीरस्य वह्नौ स्थापने तत्पश्चाच्च गोधूमादीनां स्थापने भवति। तथा च एकादश्यां प्रायः जनाः व्रतान् आचरन्ति। तादृशकाले द्रव्यमिदं दीयते चेत्, नूनमस्मिन् द्रव्ये बृंहणत्वं बलप्रदत्वं स्निग्धतत्वं वृष्यत्वमित्येवमादिगुणाः भवेयुरेवेति अनुमानं कर्तुं शक्नुमः।  एतैश्च गुणैः पुनः पायसोऽयं लप्सिकया साम्यं भजति।

यद्यपि लप्सिका गुर्वी उक्ता भवति, तथापि लवङ्गमरिचादियोगात् गुरुत्वमिदं आधुनिकलापसीवत् प्रगाढं न भवेत्।

क्षीरस्य अग्नौ स्थापने यः क्रमः चर्चितः, तस्य का प्रसक्तिर्भवति? लापसी, गोधूमकेसरी, चम्बागोधूमपायस इति त्रयमेतत् लप्सिकया साम्यं भजन्ति। किञ्च अपरेऽपि केचित् खाद्यविशेषाः लप्सिकया साम्यं स्थापयितुं शक्नुवन्ति। के ते? लप्सिकां पक्तुं प्रयत्नं कृत्वा टिप्पणीं ददतु, तदर्थं प्रतीक्षा क्रियते।

शुभभोजनम्!